Mieszkam w mieÂście w ktĂłrym ponad poÂłowa mieszkaĂącĂłw ma swoje korzenie na tzw. Kresach Wschodnich. Ludzie z mojego pokolenia, nie mĂłwiÂąc juÂż o mÂłodszych ode mnie, niewiele wiedzÂą na temat historii osadnictwa ich dziadkĂłw, krewnych czy sÂąsiadĂłw. Nie mamy jako mieszkaĂący Ziemi Lubuskiej takiego poczucia toÂżsamoÂści swego pochodzenia jak np. Wielkopolanie czy ÂŚlÂązacy. Dlatego, pĂłki jeszcze ÂżyjÂą Âświadkowie tamtych wydarzeĂą (a mam na myÂśli przesiedleĂącĂłw zza Buga) uwaÂżam, Âże trzeba wykorzystaĂŚ ich pamiĂŞĂŚ, aby ich wspomnienia i przeÂżycia byÂły istotnym elementem historii tej ziemi.

Winny jestem wyjaÂśnienia dlaczego w tytule artykuÂłu uÂżyÂłem okreÂślenia „przesiedleĂący", a nie powszechnie stosowanej nazwy „repatrianci". W przepisach prawnych, dokumentach z 1944 r. i nastĂŞpnych lat, uÂżywano terminologii okreÂślajÂącej wielki eksodus ludnoÂści z terenĂłw wschodniej Polski jako repatriacjĂŞ. TamtÂą wĂŞdrĂłwkĂŞ w kontekÂście istniejÂącej sytuacji geopolitycznej tak moÂżna byÂło nazwaĂŚ. Dzisiejsze spojrzenie na zaistnia³¹ wĂłwczas sytuacjĂŞ nakazuje uÂżywaĂŚ okreÂślenia - przesiedlenie. PrzesiedlaĂŚ, to znaczy przenosiĂŚ kogoÂś na inne miejsce staÂłego pobytu. StÂąd taki tytuÂł.

Motywy przesiedlenia.

Fakty historyczne mĂłwiÂą, Âże o ile polski rzÂąd emigracyjny nie uznawaÂł w³¹czenia ziem wschodniej Polski takich jak: WileĂąszczyzna czy WoÂłyĂą do byÂłego ZSRR, to PKWN juÂż w swoim pierwszym akcie „ManifeÂście” z 22 lipca 1944 r. zapowiedziaÂł oparcie polityki zagranicznej paĂąstwa polskiego na wspó³pracy z ZSRR oraz stwierdziÂł, Âże „(...) granica wschodnia powinna byĂŚ liniÂą przyjaznego sÂąsiedztwa, a nie przegrodÂą miĂŞdzy nami a sÂąsiadami.”

Przesiedlania PolakĂłw z terenu ZSRR byÂły zagadnieniem skomplikowanym i bardzo trudnym. PrzyjĂŞcie repatriantĂłw z ZSRR zostaÂło uzgodnione pomiĂŞdzy PKWN i rzÂądem UkraiĂąskiej SRR i BiaÂłoruskiej SRR z dnia 9 wrzeÂśnia 1944 r. oraz LitewskÂą SRR w dniu 22 wrzeÂśnia 1944 r. Uzgodnienia te przewidywaÂły przeprowadzenie wymiany ludnoÂści polskiej zamieszkaÂłej na terenach tych republik i ludnoÂści ukraiĂąskiej, biaÂłoruskiej i litewskiej zamieszkaÂłej w Polsce.

PaĂąstwowy UrzÂąd Repatriacyjny.

Liczono siĂŞ z przybyciem kilku milionĂłw PolakĂłw i w zwiÂązku z tym PKWN juÂż 7 paÂździernika 1944 ( Dz.U.R.P. nr 7, poz.32) powoÂłaÂł PaĂąstwowy UrzÂąd Repatriacyjny dla planowanej repatriacji ludnoÂści polskiej, ustalenia jej rozmieszczenia i zagospodarowania siĂŞ. Rola PUR-u zostaÂła rozszerzona dekretem rady MinistrĂłw z dnia 16 marca i 7 maja 1945 r. przez przekazanie opieki nad Polakami wysiedlonymi przez NiemcĂłw oraz przesiedleĂącami ze starych ziem polskich, chcÂących osiedliĂŚ siĂŞ na Ziemiach Odzyskanych. PUR podlegaÂł poczÂątkowo Ministerstwu Administracji Publicznej, a od 7 maja 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych. Na czele staÂł ZarzÂąd Centralny, a podlegaÂły mu oddziaÂły okrĂŞgowe (od 7 lipca 1945 r. - oddziaÂły wojewĂłdzkie PUR) oraz oddziaÂły obwodowe (od 7 lipca 1945 r. - inspektoraty powiatowe PUR). W paÂździerniku 1945 r. Inspektoraty Powiatowe PUR zostaÂły przemianowane na Powiatowe OddziaÂły PUR.

Ziemia Lubuska w latach 1945-1949 podlega³a Oddzia³owi Okrêgowemu w Koszalinie, a nastêpnie Ekspozyturze Urzêdu Wojewódzkiego w Poznaniu z siedzib¹ w Gorzowie. Na czele inspektoratów powiatowych stali naczelnicy. Dla zapewnienia sprawnoœci ruchu transportowego PUR posiada³ tzw. punkty etapowe na stacjach tranzytowych, g³ównie dla aprowizacji transportów, opieki i informacji oraz punkty docelowe dla roz³adunku transportu ze schroniskami i œrodkami transportu drogowego. Osadników do przeznaczonych miejsc osiedlenia rozwo¿ono furmankami i samochodami.

PUR w ÂŚwiebodzinie

OddziaÂły powiatowe PUR-u zaczĂŞto tworzyĂŚ na Ziemi Lubuskiej w maju 1945 r. PowstaÂł wĂłwczas oddziaÂł w ÂŚwiebodzinie, chociaÂż pierwsi osadnicy zaczĂŞli przybywaĂŚ z terenĂłw wschodnich (ZSRR) na ZiemiĂŞ LubuskÂą juÂż w kwietniu 1945 r. Pierwszy transport do ÂŚwiebodzina przybyÂł 28 kwietnia 1945 r. i liczyÂł 80 rodzin. PoczÂątkowo repatriacjÂą zajmowaÂł siĂŞ Referat Rolny starostwa, aÂż do momentu utworzenia PUR-u. Do 1 czerwca 1945 r. osiedliÂło siĂŞ w powiecie ÂŚwiebodzin 756 rodzin chÂłopskich zza Buga. Wg zapisĂłw w „Sprawozdaniu z dziaÂłalnoÂści oddziaÂłu w zakresie punktĂłw etapowych do dnia 25 lipca 1945 r.” w Punkcie Etapowym w ÂŚwiebodzinie byÂło: 1 schronisko na 200 osĂłb, Âśrodki transportu to 1 wĂłz i 2 konie. Przez punkt przeszÂło 6378 repatriantĂłw i 177 przesiedleĂącĂłw. Wydano 25695 obiadĂłw, 4480 szt. chleba i udzielono pomocy lekarskiej dla 241 osĂłb. Punkt nie posiadaÂł siennikĂłw, sprzĂŞtu kuchennego, maszyn do pisania i innych jak wymienione (wĂłz i konie) ÂśrodkĂłw transportu. W ÂŚwiebodzinie tylko w czerwcu dla repatriantĂłw udzielono zaliczek pieniĂŞÂżnych na kwotĂŞ 65.100 zÂł. Punkt powstaÂł 30 maja 1945 r. - wczeÂśniej (25 maja 1945 r.) takie punkty powstaÂły w Gorzowie i Repinie (Reppen) - dzisiaj Rzepin.

Wagon z transportu z przesiedleĂącami ze StanisÂławowa - lipiec 1945 r.
Katowice-Ligota. ("Karta", nr 47/2005)

Przywracanie polskoÂści.

Obok spraw osadnictwa naleÂżaÂło na Ziemi Lubuskiej dokonaĂŚ polonizacji nazewnictwa. W celu przywrĂłcenia historycznych nazw miejscowoÂści, ktĂłre przed wiekami zostaÂły przez NiemcĂłw zgermanizowane, powoÂłano przy Radzie MinistrĂłw KomisjĂŞ UstaleĂą Nazw MiejscowoÂści. Nazwy miejscowoÂści byÂły proponowane przez gminy. Wszystkie ustalane nazwy byÂły ogÂłaszane w Dzienniku Ustaw. Dla repolonizacji nazw topograficznych na Ziemi ÂŚwiebodziĂąskiej wiele zrobiÂł Instytut Zachodni w Poznaniu. Pracownicy Uniwersytetu PoznaĂąskiego przyczynili siĂŞ takÂże do uzasadnienia historycznych praw Polski do tych ziem i do repolonizacji nazewnictwa.

Nazewnictwo polskie wprowadzono do po³owy 1946 r. i 21 wrzeœnia 1946 r. Wydzia³ Ziemi Lubuskiej przy Urzêdzie Wojewódzkim w Poznaniu otrzyma³ wykaz nazw miejscowoœci Ziemi Lubuskiej. Nieco póŸniej wprowadzono pewne korekty w nazewnictwie topograficznym.

Transporty z przesiedleùcami jecha³y w nieznane, na zachód Polski. Zdarza³y siê przypadki, ¿e ludnoœÌ bêd¹ca w transporcie odmawia³a opuszczenia wagonów. Taki transport kierowano do innych miejscowoœci, odczepiano lokomotywê i pozostawiano na stacji. Ale by³y te¿ sytuacje, ¿e transport powraca³ - nie do punktu wyjazdu, ale do miejscowoœci w centrum Polski.

Pierwszy transport przesiedleĂącĂłw w naszym mieÂście zostaÂł wpisany do „Ksi¹¿ki meldunkowej repatriantĂłw” Punktu Etapowego w ÂŚwiebodzinie pod datÂą 28 kwietnia 1945 r. PrzybyÂło wĂłwczas 80 rodzin z WoÂłkowyska, Szumska, StanisÂławowa. Osiedlili siĂŞ oni w: Mostach, Wilkowie, Grodziszczu, Rokietnicy i ÂŁÂąkach.

KaÂżde opuszczenie domu rodzinnego, Âżegnanie siĂŞ z bliskimi i wyjazd w nieznane jest zawsze duÂżym przeÂżyciem, zwÂłaszcza dla osĂłb starszych, ktĂłre tam na Kresach zostawiaÂły swoje dzieciĂąstwo, mÂłodoœÌ, dom czy gospodarstwo. CaÂłe rodziny opuszczaÂły bliskie im strony i wyjeÂżdÂżaÂły. Wyjazdy na Ziemie Zachodnie byÂły drogÂą w nieznane. „MieliÂśmy nakaz wyjazdu ze StanisÂławowa, mieliÂśmy wyjechaĂŚ wszyscy. ZresztÂą , kto zostaÂłby miĂŞdzy Rosjanami czy UkraiĂącami", tak wspomina moment wyjazdu StanisÂław Bober - autor unikalnych zdjĂŞĂŚ dokumentujÂących drogĂŞ na Ziemie Zachodnie.

Dojazd kolej¹ do Œwiebodzina odbywa³ siê g³ównym - jedynym torem przystosowanym do polskich wagonów od strony Zb¹szynka. Nieœmia³o przypominam, ¿e drugi tor (pomocny) by³ przystosowany tylko i wy³¹cznie dla radzieckich poci¹gów wojskowych (szeroki tor). Tym torem kierowano poci¹gi przewo¿¹ce broù, wojsko, jeùców, trofea wojenne (maszyny, meble), ewakuowano tak¿e rannych.

Osadnictwo rozpoczê³o siê natychmiast po wyzwoleniu pogranicznych miejscowoœci. Nie by³o ono zorganizowane, odbywa³o siê samorzutnie. LudnoœÌ szuka³a lepszych warunków ¿ycia, lepszych warsztatów i gospodarstw. By³y wypadki porzucania uprzednio zajêtych gospodarstw i przenoszenia siê do innych wsi lub do miast. Du¿¹ rolê w zagospodarowaniu Ziem Odzyskanych (naszej Ziemi Œwiebodziùskiej tak¿e) odegra³ Polski Zwi¹zek Zachodni, który powsta³ w listopadzie 1944 r. z przedwojennego Zwi¹zku Obrony Kresów Zachodnich i podj¹³ akcje osadnicz¹ na szerok¹ skalê. PZZ kszta³ci³ kadry dla administracji, oœwiaty, kultury. Oddzia³ Poznaùski PZZ wyst¹pi³ z inicjatyw¹ tzw. patronów powiatów i miast wielkopolskich nad poszczególnymi powiatami i miastami Ziemi Lubuskiej. Patronat narodzi³ siê w kwietniu 1945 r. w GnieŸnie na bazie ¿ywio³owego osadnictwa mieszkaùców Wielkopolski na naszych terenach. Nad Babimostem, Œwiebodzinem, Sulechowem patronat objê³y miasta: Wolsztyn, Nowy Tomyœl i czêœciowo Grodzisk. W naszym mieœcie szereg wa¿nych funkcji (milicja, UB, starostwo) objêli mieszkaùcy Wielkopolski.

Obok osadników zza Buga i Wielkopolski przybywa³a tu równie¿ ludnoœÌ z centralnej Polski, szukaj¹c lepszych warunków ¿ycia. Znaczna jej czêœÌ szuka³a tu okazji szybkiego dorobienia siê i nie pomaga³a w stabilizacji. W zwi¹zku z tymi wypadkami Ministerstwo Ziem Odzyskanych 4 marca 1946 r. wyda³o okólnik zabraniaj¹cy wêdrówek oraz ograniczy³o indywidualne przenoszenie siê z Polski Centralnej. Pozwolono przenosiÌ siê w liczbie co najmniej 10 rodzin.

O tym, kto i kiedy przyjechaÂł do ÂŚwiebodzina moÂżna dowiedzieĂŚ siĂŞ ze „Spisu repatriantĂłw przybyÂłych do ÂŚwiebodzina za miesiÂące kwiecieĂą i maj 1945 r.”. Ewidencja ta opisana jest: „RP Prezydium Rady MinistrĂłw, PaĂąstwowy UrzÂąd Repatriacyjny, Punkt Etapowy w ÂŚwiebodzinie”. Spis ten podzielony jest na dwa dziaÂły, druga czêœÌ obejmuje wpisy od lipca 1945 r. Wg tej ewidencji, zameldowano m.in.: Bartkiewicz StanisÂław - rolnik (3 osoby), ZwoliĂąski WacÂław - rolnik (4), SokoÂłowski Florian - rolnik (10), WawrzyĂączyk Jan - rolnik (6). Wszyscy wymienieni przybyli z WoÂłkowyska 28 kwietnia 1945 r., a juÂż 10 maja zostali wymeldowani do Gredzicza (Grodziszcze). W dalszej czĂŞÂści spis obejmuje nastĂŞpujÂące osoby: rodzina KÂłaÂżejewskich (4 osoby) przybyÂła z Szumska 28 kwietnia, a 10 czerwca zostaÂła przeniesiona do wsi WilkĂłw (Wilkowo), Lach Ludwik - rolnik (9) przyjechaÂł ze StanisÂławowa - zameldowany w Mostkach, GawÂłowski Kazimierz (5) przyjechaÂł z Opalenicy - zameldowany w Koppen (Kupienino), Gordzelewska Paulina - (3) przybyÂła z Szumska - zameldowana 20 maja 1945 r. w Wilkowie.

Poda³em jedynie wybrane przyk³ady, w spisie tym zawarta by³a informacja dotycz¹ca m.in. z ilu osób sk³ada siê rodzina, rok urodzenia i zawód osoby meldowanej (przewa¿nie by³ to ojciec) póŸniej wprowadzano wiêcej danych np. nr karty repatriacyjnej, adres poprzedniego zameldowania, daty urodzenia cz³onków rodziny i inne dane.

W cytowanym spisie od 6 czerwca 1945 r. wprowadzono zasadĂŞ , Âże wpisywano wszystkich czÂłonkĂłw rodziny. UÂżywano nazw zawodĂłw takich, jakie przybyli wykonywali w poprzednim miejscu zamieszkania. Najpowszechniejszy zawĂłd to rolnik, ale byÂły takÂże; mÂłynarz, Âślusarz, buchalter, biuralista, urzĂŞdniczka, woÂźny szkoÂły itp. Wpisywano takÂże daty urodzenia.

"Spis repatriantĂłw przybyÂłych do ÂŚwiebodzina...".
Ewidencja przybyÂłych z Trembowli w dniu 22 lipca 1945 r.

Bardzo ciekawie przedstawia siê ewidencja transportów. 28 kwietnia 1945 r. przyby³ transport z 80 rodzinami z Wo³kowyska, Stanis³awowa, Szumska, które osiedli³y siê w Grodziszczu, Witkowie, Senfeld (Rokietnica), Mostkach i £¹kach. 8 maja 1945 r. do Œwiebodzina dotar³ transport sk³adaj¹cy siê z 246 rodzin pochodz¹cych z Stanis³awowa, Szumska, Tomaszgód, £ucka, Horodyszcz. Ludzie ci osiedlili siê w Wilkowie, Kalsku, Radoszynie i £¹kach. Kolejnego wpisu w ewidencji transportów dokonano 1 czerwca 1945 r.. Przyby³o wówczas 178 rodzin z Brze¿an, Czortkowa, Stanis³awowa, Tarnopola i Tlumacz. Przesiedleùcy zamieszkali w Milboku (O³obok), Rudgerzowicach, Lubrzy, Kijach i NiedŸwiedŸu. Osiem dni póŸniej kolejnych 165 rodzin przyby³o z Wilna, Zbara¿a i Kowel. Osiedlono ich w Œwiebodzinie i Grodziszczu. 20 czerwca 1945 r. 259 rodzin przyjecha³o z Równego, Kowel, Wilna, Postawy, £ucka, Olechówka. Wszyscy otrzymali przydzia³y w Œwiebodzinie. Najwiêkszy do tej pory transport przyby³ ostatniego dnia czerwca 1945 r. sk³ada³ siê on z a¿ 459 rodzin, które do tej pory mieszka³y w Ostrogu, Brze¿anach, Równem i £ucku. Od teraz ich nowym domem zosta³ Œwiebodzin i Lubinicko. W kolejnych tygodniach przybywa³y kolejne poci¹gi z Wilna, W³odzimierza Wo³yùskiego, Lidy, Grodna, Baranowicz, Trembowli.

Do 1 czerwca 1945 r. osiedliÂło siĂŞ w powiecie 756 rodzin chÂłopskich zza Buga.

Zaludnienie Ziemi Lubuskiej nastĂŞpowaÂło stosunkowo szybko. 31 sierpnia 1945 r. zarejestrowanych byÂło w powiecie ÂświebodziĂąskim 12 930 PolakĂłw, a w koĂącu grudnia 1945 r. juÂż 15 444, w tym 9485 repatriantĂłw (tzw. zza Buga) i 5959 przesiedleĂącĂłw.

Nie ukrywam, Âże przeglÂądajÂąc Spis Punktu Etapowego w ÂŚwiebodzinie wyszukiwaÂłem swoich bliskich, znajomych i znanych mi osĂłb. Z ewidencji wynika np. Âże w miejscowoÂści Merzdorf (Lubinicko) pierwsze rodziny zameldowaÂły siĂŞ 2 lipca 1945 r, a byli to: Szczebiotkowscy (ojciec mÂłynarz, rodzina 3 osobowa) i PopÂławscy (rodzina 4 osobowa). NastĂŞpne rodziny to: rodzina 4 osobowa BronisÂława Algierskiego (16 lipca) i rodzina 4 osobowa PawÂła Algierskiego (17 lipca) a takÂże StanisÂława Krajewskiego, Kazimierza KsiĂŞÂżaka (byÂł krĂłtko soÂłtysem, zostaÂł zamordowany przez ÂżoÂłnierzy radzieckich na „zlecenie” jednego z mieszkaĂącĂłw wsi), JĂłzefa ÂŁakomego (byÂły ÂżoÂłnierz KOP-u) i innych.

Pod pozycjÂą nr 2182 znalazÂłem, Âśp. Jana BaczaĂąskiego, ur. w 1906 r., lekarza, przybyÂłego do naszego miasta na podstawie karty repatriacyjnej nr 158-63, a zamieszkaÂłego wczeÂśniej w Wilnie n.38. Jego 5 osobowa rodzina zostaÂła wpisana do ewidencji w ÂŚwiebodzinie 7 lipca 1945 r. a juÂż nastĂŞpnego dnia wymeldowana na ul. FabrycznÂą nr 3 w ÂŚwiebodzinie.

Du¿y transport mieszkaùców Ostroga zosta³ wpisany w ewidencji pod dat¹ 30 czerwca 1945 r. a przyby³y wtedy rodziny Ostaszewskich, Martynowskich, Mogielnickich, Nowosielskich, Ostrowskich, Bu³ajewskich - wiêkszoœÌ osiedli³a siê w Œwiebodzinie min. na ulicy Skrajnej.

Na koniec krĂłtki fragment wspomnieĂą pani Feliksy Fryni z GoÂścikowa, pow. ÂŚwiebodzin, (cytat z pamiĂŞtnikĂłw): „zamieszkujĂŞ w GoÂścikowie, poczta Jordanowo, Powiat ÂŚwiebodzin, woj. Zielona GĂłra, gdzie zagospodarowali gospodarstwo bez stodoÂły i bez zapasĂłw, bo byÂły spalone od wojny. Rodzina skÂłada siĂŞ z 12 osĂłb, drobnych dzieci i 2 stare babcie, i nie znaleÂźli Âżadnych zapasĂłw poniemieckich jak niektĂłrzy sÂąsiedzi co przyjechali na Ziemie Odzyskane aby siĂŞ wzbogaciĂŚ to nie przewieÂźli swojego, a kombinowali i zdobywali poniemieckie i wywozili i siĂŞ bogacili, a kto nie miaÂł swojego inwentarza to dawali konie, krowy a Âże my przywieÂźli swoje to nam nie przyznali..."

Chcia³bym oddaÌ g³os tym, którzy byli bezpoœrednimi uczestnikami powojennego exodusu w nieznane. Wspomnienia, choÌ momentami niesk³adne i niegramatyczne maj¹ w moim przekonaniu znacznie wiêksz¹ wartoœÌ, ni¿ te przetworzone przez drug¹ osobê. Opowiadane z sercem, z emocj¹ i ze wzruszeniem, s¹ doskona³¹ skarbnic¹ wiedzy o tym, jak naprawdê, tak z perspektywy cz³owieka a nie historii, wygl¹da³y tamte czasy. Dlatego warto, a nawet trzeba ocaliÌ je od zapomnienia. Oto co na ten temat mówi Pani Janina Kubicka, w 1945 r. mieszkanka Merzdorf, póŸniej po polsku Marzêcin (ale krótko), Lubieniecko, aktualnie Lubinicko:

(...) Przyjechali do Ostroga^[*] jacyÂś delegaci, czy byli oni z Lublina, czy nie wiem skÂąd. A byÂł u nas taki „horsowiet", takie coÂś jak urzÂąd miasta - i tam byÂły zapisy na wyjazd do Polski. JeÂżeli ktoÂś nie chciaÂł -to musiaÂł przyj¹Ì obywatelstwo rosyjskie. A jak juÂż przyj¹³, to Ruskie mogli zrobiĂŚ z nim co chcieli. WywieŸÌ lub coÂś innego. TwĂłj tata przychodziÂł do mojego i czĂŞsto mĂłwiÂł - Stryjek, co my zrobimy? Czy jedziemy? MĂłj czĂŞsto odpowiadaÂł, co wszyscy to i my. My tutaj nie zostaniemy.

Jak by³y te zapisy to ksi¹dz kapucyn o. Remigiusz Kranc w seminarium og³asza³, ¿e nasza Polska jest tutaj, nie mo¿na jej opuœciÌ i wyjechaÌ - nie wyje¿d¿ajcie! - nawo³ywa³. Ale go póŸniej Rosjanie posadzili w wiêzieniu i wywieŸli na Ko³ymê. Wszyscy siê zapisywali.(...)

JechaliÂśmy na stacjĂŞ furmankami - bo stacja OstrĂłg byÂła 12 km od miasta OstrĂłg w miejscowoÂści OÂżenin. Tam przyjechaliÂśmy i teraz - plac, przy torach - nazywaÂło siĂŞ to rampÂą. Delegaci kazali siĂŞ tam rozÂładowaĂŚ. MyÂśmy tam stali chyba ze 4 tygodnie. Nic nie moÂżna byÂło zrobiĂŚ. ByÂły maÂłe dzieci, np. moi rodzice mieli krowĂŞ to mlekiem dzielili siĂŞ z wami - bo byÂła maÂła Ela. Ludzie dzielili siĂŞ czym mogli i jak mogli.

No i póŸniej - z rana chyba to by³o, bo pada³ deszcz, mieliœmy takie namioty zrobione z kocy - to wszystko by³o namoczone, ktoœ da³ znaÌ, ¿e ju¿ wagony s¹, by³y to towarowe wagony. By³o ich chyba oko³o 70 - po³owa tych wagonów to by³o dla ludzi, a druga polowa dla inwentarza. Nas w wagonie by³o chyba 5 rodzin. Byliœmy My (Algierski Bronis³aw), Wy (Algierski Pawe³), Szczawiùska, Kalinowscy i jeszcze ktoœ, ale nie pamiêtam. W wagonie by³o t³oczno. Mój ojciec pracowa³ we m³ynie - to mieliœmy trochê m¹ki w workach. Pamiêtam te worki w wagonie, spaliœmy na nich - by³o jak na kamieniach.

By³o to coœ okropnego. Bo myœmy jechali - nie przesadzaj¹c oko³o 2 tygodni. By³ w wagonach inwentarz. Tam gdzie by³y krowy to pamiêtam by³o bardzo ciasno - jak dwie krowy siê po³o¿y³y to inne musia³y staÌ - nie by³o miejsca. Zapasów karmy nie by³o du¿o. Nikt nie przypuszcza³, ¿e tak d³ugo bêdziemy jechaÌ. A by³o tak. Jak poci¹g stan¹³, gdzieœ siê zatrzyma³ np. w polu, to wszyscy szybko starali siê. Ka¿dy co móg³, to zbiera³, czy to trawê, czy jakieœ inne. Ka¿dy dokarmia³ inwentarz. No i zaraz rozk³adali jakieœ ceg³y, jakiœ garnek i ju¿ próbowali gotowaÌ. W wagonach nie by³o warunków na gotowanie.

ByÂła taka sytuacja zawsze, jak pociÂąg staÂł to ludzie siĂŞ rozchodzili. Wychodzili z wagonĂłw - ustalone byÂło, jak pociÂąg bĂŞdzie ruszaÂł dalej to bĂŞdÂą zawsze 3 gwizdki i po 10 min. pociÂąg bĂŞdzie odjeÂżdÂżaÂł.

JechaliÂśmy, stawaliÂśmy na stacjach, staliÂśmy po dobie, po dwie. ByÂły przewaÂżnie zajĂŞte tory, albo zabierali lokomotywĂŞ. Np. w Poznaniu pociÂąg staÂł, nikt nie wiedziaÂł kiedy, jak i gdzie pojedziemy - nie wiadomo nic. CzêœÌ pociÂągu odczepiono, odczepiono skÂład ze zwierzĂŞtami (z inwentarzem) i podczepiono do innego. Nie byÂło w tym czasie delegatĂłw (opiekunĂłw rzÂądowych tego pociÂągu). Byli gdzieÂś na dworcu - chyba „na piwie". Ludzie narobili haÂłasu, pobiegli do zawiadowcy. ByÂł krzyk, bo w tamtych wagonach teÂż byli ludzie z naszego transportu. Po tym alarmie, gdzieÂś po kilku godzinach powrĂłciÂła ta czêœÌ transportu, a byÂł juÂż za Wolsztynem. PrzyjechaliÂśmy do ZbÂąszynka tam zatrzymaliÂśmy siĂŞ na postĂłj - wiem, Âże do ÂŚwiebodzina przyjechaliÂśmy, moÂże to byÂł 30 czerwca 1945 r. ok., 9-10 z rana. I tam od strony pola - byÂła taka duÂża rampa. I tam kazali siĂŞ juÂż wyÂładowaĂŚ - bo to koniec tej podró¿y. Na tej rampie - to teÂż moÂże tydzieĂą albo i wiĂŞcej byliÂśmy. To zaczĂŞli ludzie sami chodziĂŚ po wsiach i domach, i szukaĂŚ. Chodzili do Rusinowa, do innych wsi. Bo my nie byliÂśmy tutaj pierwsi - duÂżo byÂło juÂż pozajmowane.

ZaczĂŞli ludzie na wÂłasnÂą rĂŞkĂŞ chodziĂŚ i szukaĂŚ, gdzieÂś jakiegoÂś mieszkania. I mi siĂŞ wydaje, Âże moja mama z TwojÂą mamÂą poszÂły do Lubieniecka szukaĂŚ, bo to i blisko do miasta i do stacji. Nikt nie myÂślaÂł, Âże my tutaj zostaniemy. KaÂżdy myÂślaÂł, Âże to coÂś przejÂściowe. No i tak jak przyszli do Lubieniecka, to kaÂżdy dom byÂł zajĂŞty przez Rosjan. Oni w tych domach „buszowali". Oni wszystko co byÂło moÂżliwe to ponieÂśli. A moja mama wstÂąpiÂła do domu na rogu - tam byÂł oddziaÂł ÂżoÂłnierzy. Kapitan po rozmowie pozwoliÂł zaj¹Ì jeden pokĂłj. PóŸniej jak zobaczyÂł, Âże mamy krowĂŞ i czĂŞstowaliÂśmy go mlekiem to zorganizowaÂł, Âże wojsko opuÂściÂło dom gdzieÂś po tygodniu.

Wszystko co by³o w domach, to trzeba by³o odwieŸÌ do specjalnego punktu, zwo¿ono tam meble, maszyny, urz¹dzenia. To by³ specjalny sk³ad w mieœcie. Te towary by³y póŸniej ³adowane na wagony i wywo¿one do Rosji. My wyjechaliœmy w maju 1945 r., ale nie wiem w jakim dniu - by³o to ju¿ po zakoùczeniu wojny.

Jak tutaj przyjechaliÂśmy, to bardzo duÂżo NiemcĂłw wyjeÂżdÂżaÂło z tych terenĂłw. Tymi polnymi drogami, to szÂły caÂłe sznury. Niemcy na tych wĂłzkach, maÂłych drewnianych wĂłzkach, ciÂągnĂŞli swĂłj dobytek. SzÂły cale kolumny, mieli na wĂłzkach swĂłj dobytek, resztĂŞ musieli pozostawiĂŚ. W Lubieniecku po wojnie byÂło kilka rodzin niemieckich: Krzywiccy, Szuba i byÂł taki Willi, co byÂł kierowcÂą.

Jak jechaliœmy do Lubieniecka, to ko³o drogi by³ pozostawiany zepsuty sprzêt wojskowy. PóŸniej go zabrali.

Ojciec miaÂł jakiegoÂś konia i znalazÂł siĂŞ jakiÂś wĂłz i pamiĂŞtam, Âże tym jechaliÂśmy do Lubieniecka. Pan ÂŁakomy juÂż miaÂł mieszkanie. Obok ÂŁakomego, a na rogu mieszkaÂł Pan ÂŻarna. ByÂł on sam, bez rodziny - przyjechaÂł z poznaĂąskiego. NapisaÂł na bramie takÂą kartkĂŞ „zajĂŞte przez Polaka" - bo to tak pisali, aby nie rozgrabili. My nie musieliÂśmy za swoje gospodarstwo pÂłaciĂŚ, a on musiaÂł je póŸniej spÂłacaĂŚ.

Pan ÂŻarna nie znaÂł jĂŞzyka rosyjskiego i kiedyÂś byÂła taka sytuacja, Âże ÂżoÂłnierz rosyjski zaproponowaÂł mu kupna „sabaki". ÂŻarna myÂślaÂł, Âże to koĂą. I umĂłwiÂł siĂŞ na kupno. Jak Rosjanin przyprowadziÂł tego psa - to on mĂłwi - ja nie kupujĂŞ, to miaÂł byĂŚ koĂą. ÂŻoÂłnierz rosyjski - ze zÂłoÂściÂą i groÂźbÂą wykrzykiwaÂł „maÂłczy, bieri bo ubiju kak sobaku”. ÂŻarna z duÂżym strachem i trwogÂą o swoje Âżycie psa kupiÂł...” Tak to wyglÂądaÂł m.in. wymienny handel w pierwszych dniach pobytu w MarzĂŞcinie.

[*] Ostróg w tym czasie by³ niedu¿ym miasteczkiem, le¿¹cym w odleg³oœci kilkunastu kilometrów od kolei. Najbli¿sza stacja nazywa³a siê O¿enin. Dziœ nazywa siê Ostrih. Z O¿enina do Ostroga (ok. 12 km) podró¿owa³o siê bryczkami lub furmankami. WoŸniców nazywano ba³agu³ami. Byli to przewa¿nie starzy ¯ydzi, prawdziwi poligloci, mówi¹cy biegle w czterech jêzykach: po ¿ydowsku, polsku, rosyjsku, i ukraiùsku.

Jeszcze jedne wspomnienia mieszkanki tej samej wsi. Wspomnienia Pani Jadwigi Krajewskiej z domu Olszewska, w czasie wojny zamieszkaÂłej we wsi Zakoty, gmina Nowomalin, pow. ZdoÂłbunĂłw, woj. woÂłyĂąskie. Aktualnie mieszkanka Lubinicka.

Tak czĂŞsto wyglÂądaÂły pierwsze tygodnie po przyjeÂździe w nowe miejsce zamieszkania. Foto: Karta, nr 47, 2005,

(...) PóŸniej by³a wieœÌ, ¿e albo przyjmujemy obywatelstwo rosyjskie i jesteœmy obywatelami Rosji, albo wyjedziemy, a mama bardzo chcia³a wyjechaÌ. Mówiono, ¿e powsta³ taki rz¹d i mo¿na wyjechaÌ do Polski, a je¿eli do Polski to tata zawsze mówi³ w lubelskie, tam ko³o Che³ma s¹ dobre ziemie. I zapisaliœmy siê na wyjazd do lubelskiego. Nie wyje¿d¿aliœmy poci¹giem z Ostroga, bo stacja kolejowa by³a w O¿eninie.

Przed koĂącem kwietna byliÂśmy juÂż w Ostrogu. ZamieszkaliÂśmy w jakimÂś domku koÂło koÂścioÂła. Domy poÂżydowskie staÂły puste, nie byÂły to juÂż wÂłaÂściwie domy, byÂły to juÂż rudery. Ale 8 rodzin spaÂło w tym maÂłym domku na podÂłodze, pokotem poÂłoÂżyli siĂŞ wszyscy.

ByÂło nas peÂłno, ale pod dachem i czekaliÂśmy na ten wyjazd. WyjechaliÂśmy, szliÂśmy piechotÂą do OÂżenina i tam czekamy juÂż 2 tygodnie na stacji na wyjazd.(...) Nareszcie przyszÂły te wagony, bydlĂŞce. Ale ja z dzieckiem to miaÂłam dach nad gÂłowÂą jak czekaliÂśmy na wagony. Pozostali lepili takie budy. Konie, krowy to pozabierali albo Niemcy albo partyzanci. MaÂło byÂło zwierzÂąt, krĂłw czy koni, kaÂżdy jakoÂś kombinowaÂł. Ludzie siedzieli i czekali, wszystko czekaÂło na dworze, pod goÂłym niebem. Jak wyjeÂżdÂżaliÂśmy stamtÂąd to pamiĂŞtam byÂło po 9 maja 1945 r. bo jak byliÂśmy w Ostrogu to przerwali pracĂŞ i zaczĂŞli mĂłwiĂŚ, Âże to koniec wojny. I wtedy w koÂścioÂłach i w cerkwiach biÂły dzwony. JechaÂło nas w wagonie 5 rodzin.(...)

PrzyjechaliÂśmy do ZbÂąszynka to mĂłwili, Âże jest Piotra i PawÂła (29.06), pamiĂŞtam to, bo u nas w Ostrogu zawsze w tym dniu byÂł odpust, byÂła parada 12 PuÂłku UÂłanĂłw WoÂłyĂąskich, ale my nie wiedzieli jaki jest dzieĂą, jaka godzina, ale pamiĂŞtam, Âże tak mĂłwili. Ani kalendarza, ani zegara, ani innych zapiskĂłw nie byÂło. Jak siĂŞ zatrzymaÂł pociÂąg w ZbÂąszynku i wysiedliÂśmy, to pamiĂŞtam, Âże na peronie byÂła woda z kranĂłw. To byÂło duÂże wydarzenie - woda z kranu. Ze ZbÂąszynka przywieÂźli nas do ÂŚwiebodzina i w ÂŚwiebodzinie powiedzieli „wygruzajties". No i my wyszliÂśmy z tego pociÂągu na ³¹kĂŞ co byÂła koÂło torĂłw. ZostaliÂśmy tutaj, kaÂżdy szukaÂł kawaÂłka blachy i koÂłkĂłw, aby skleciĂŚ „domek".

Poszukiwania domu by³y trudne, bo wszystko by³o zajête. M¹¿ z Rózi¹ szukali swoich krewnych, swoich ludzi, znajomych i gospodarstwa. W Merzdorf (Marzêcin) wolne by³o tylko tam gdzie póŸniej byli Borówczki. £adne to by³o gospodarstwo, w domu by³y meble, lustra. Du¿a stodo³a, a ja mam (mówi³ m¹¿) tylko jedna krowê i ba³ siê podatków. Tak by³o 2 tygodnie. My byliœmy ma³a rodzina - ja z mê¿em i jedno dziecko. To gospodarstwo nie mo¿e byÌ du¿e, bo bêdzie asekuracja. Ale by³o du¿e. Baliœmy siê wzi¹Ì bo bêd¹ podatki.

JuÂż przyjeÂżdÂżaÂły furmankami, niemieckimi wozami - niemieckie wozy miaÂły duÂże koÂła, koÂła byÂły ogromne, bo u nas tam na WoÂłyniu, to koÂła w wozach byÂły maÂłe. Kto przywiĂłzÂł wĂłz z WoÂłynia, to miaÂł mniejsze koÂła. ByÂło widaĂŚ na jakich wozach przyjeÂżdÂżajÂą.

SoÂłtysi przyjeÂżdÂżali i zabierali do swoich wsi. U nas krowa byÂła przy szaÂłasie - to byÂł tylko daszek. MĂŞÂża dÂługo nie byÂło - a ja sama nie zdecydujĂŞ. A ojciec (Olszewski MikoÂłaj) przyszedÂł i mĂłwi, Âże znalazÂł „...Âładne mieszkanko, bomba zniszczyÂła trochĂŞ stodo³ê, wpadÂła do stodoÂły, ale ja jestem mÂłody, mam siÂły, to nie szkodzi." Tyle czasu minĂŞÂło, a mĂŞÂża nie byÂło. Wszyscy juÂż prawie wyjechali. Tutaj gdzie byliÂśmy w tym szaÂłasie to wody nie byÂło, byÂła woda tylko w rowie. Po wodĂŞ dla krowy, Âżeby jÂą napoiĂŚ i dla dziecka (Ali) chodziÂłam na stacjĂŞ.(...)

PrzyszedÂł ojciec i mĂłwi „...chodÂź, idziemy, mam mieszkanie." Z dzieckiem i krowÂą poszliÂśmy do Merzdorf (Marzecin). Gospodarstwo to byÂło obok gorzelni – póŸniej mieszkali tam Jakubowscy. Ojciec z chÂłopakami szybko pog³êbili studnie i byÂła woda. Nie byÂło wody w domu, tak jak teraz. MieliÂśmy juÂż pokĂłj, czÂłowiek siĂŞ juÂż umyÂł, a m¹¿ dalej szukaÂł. ByÂł nawet w powiecie miĂŞdzyrzeckim, ale milicja ich pogoniÂła, bo to inny powiat. W paÂłacu mieszkali Rosjanie -ÂżoÂłnierze, oni pilnowali krĂłw, ktĂłre przeganiano z Niemiec do Rosji. ByÂło tak, Âże jeden ÂżoÂłnierz sprzedawaÂł rower a drugi póŸniej przychodziÂł i zabieraÂł. Tak mieliÂśmy z zegarem, ktĂłry mi sprzedali ÂżoÂłnierze. Po kilku godzinach inni chodzili i mĂłwili, Âże ktoÂś tutaj ma Âładny zegar i zabieraÂł. M¹¿ nic nowego do zamieszkania nie znalazÂł.

PoszedÂł tata do soÂłtysa, a nazywaÂł siĂŞ on NiedÂźwiecki (byÂł z poznaĂąskiego) i mieszkaÂł tam gdzie dzisiaj mieszka pani Walentynowicz i prosiÂł go „... moÂże coÂś siĂŞ znajdzie..." a soÂłtys mĂłwiÂł, Âże nie ma nic, jest tylko dom koÂło koÂścioÂła, ale tam sÂą Ruskie (ÂżoÂłnierze i ÂżoÂłnierki). Ruskie pilnowali bydÂła. Za koÂścioÂłem jest dom, zaroÂśniĂŞty winem, poszÂłam tam. Te Ruskie mĂłwiÂą „nielzia", dziewczyny gÂłoÂśno krzyczaÂły, Âże zajĂŞte, mĂłwiÂą, Âże nie i koniec, nie wpuÂścimy.(...)

Po pewnym czasie ÂżoÂłnierze siĂŞ wyprowadzili to my siĂŞ tam wprowadziliÂśmy. ZaleÂżaÂło nam Âżeby mieĂŚ dach nad gÂłowÂą, Âżeby siĂŞ wykÂąpaĂŚ, mieliÂśmy „swoje". Dom ten byÂł obok juÂż mieszkajÂących KwaÂśniewskich. ByÂł zaniedbany, cuchnĂŞÂło. Jak na NiemcĂłw to bardzo zaniedbany, zawsze mĂłwili, Âże oni tacy porzÂądni. ZaroÂśniĂŞty byÂł winem, a okna wybite przez poprzednich lokatorĂłw.

Wszystko byÂło juÂż zajĂŞte bo przyjechali wczeÂśniej ze stanisÂławowskiego: Piotrowski, KwaÂśniewski, Kujbida, Nikoliny, a myÂśmy byli z WoÂłynia: Algierscy, Stankiewicze, Denisiewicz, Kalinowski, Krakowiak. Krajewscy, SzczawiĂąska, KsiĂŞÂżak, RuciĂąska. Z WileĂąszczyzny we wsi byli: Niekraszewicze, Walentynowicze, Kozicze i Macutkiewicze.

W sierpniu (05.08.1945) do wsi przyjechaÂł z rodzinÂą nauczyciel - nazywaÂł siĂŞ Ziiss. On duÂżo spisywaÂł o tym co siĂŞ dzieje we wsi, ile i kto czego ma, jaka rodzina, skÂąd, itp. (...)"

Wspomnienia Pana WÂładysÂława KarwiĂąskiego zwiÂązanego niegdyÂś z naszym terenem, a obecnie mieszkajÂącym w innej czĂŞÂści Polski. SÂą to odczucia mÂłodego wĂłwczas czÂłowieka, ktĂłre dzisiaj po wielu latach sÂą Âżywe tak jakby to wszystko o czym mĂłwi, miaÂło miejsce wczoraj.

„(...) W dniu l sierpnia 1945 r. po zaÂłatwieniu przez ojca wszystkich formalnoÂści z wyjazdem w P.U.R., uciekajÂąc przed NKWD i ewentualnym przesiedleniem na SyberiĂŞ postanowiliÂśmy pierwszym transportem wyjechaĂŚ na Ziemie Odzyskane. W poÂłudnie pociÂąg towarowy ruszyÂł powoli, a my ÂżegnaliÂśmy, machajÂąc biaÂło-czerwonymi chorÂągiewkami, ludzi nas ÂżegnajÂących, pÂłaczÂących, a i nam Âłza siĂŞ w oku krĂŞciÂła.

Nie wiedzieliÂśmy dokÂąd nas zawiozÂą. MoÂże w stronĂŞ odwrotnÂą na wschĂłd ?Ale nie. PociÂąg jedzie w kierunku Grodna. Jednym torem. Drugi ma powyÂłamywane podkÂłady, a szyny le¿¹ obok. Najbardziej przypominam sobie kilkugodzinny postĂłj w Warszawie. Z sÂąsiedniego wagonu rozlegÂł siĂŞ krzyk i lamentowanie „kak ciebie cholera, pietucha mnie ukradli". Kury zostaÂły bez koguta. No có¿, i bez koguta kury bĂŞdÂą znosiÂły jajka, tÂłumaczÂą sÂąsiedzi. W Warszawie teÂż po raz pierwszy zobaczyÂłem tramwaj, w Wilnie byÂły tylko autobusy - jeden wagon, pusty jadÂący ulicÂą bez domĂłw, same gruzy i grupĂŞ jeĂącĂłw niemieckich pracujÂących przy odgruzowywaniu pilnowanych przez sowieckich ÂżoÂłnierzy.

5 sierpnia caÂły nasz transport skÂładajÂący siĂŞ z kilkudziesiĂŞciu wagonĂłw dotarÂł po piĂŞciu dniach do miejsca przeznaczenia. Odstawiono nas na boczny tor i kierownik obwieÂściÂł nam, Âże to koniec naszej epopei, bo dotarliÂśmy do miejsca, gdzie mamy siĂŞ osiedliĂŚ. ByÂł piĂŞkny, sÂłoneczny dzieĂą. WyskoczyÂłem z wagonu, Âżeby zobaczyĂŚ gdzie jesteÂśmy. Stacja kolejowa, napis Schwiebus - obok ÂŚwiebodzin, po polsku. Patrzymy na mapĂŞ. to miĂŞdzy Poznaniem a Berlinem.

Po wyÂładowaniu z wagonu naszego skromnego dobytku (najciĂŞÂższa byÂła paka z ksi¹¿kami) ojciec poszedÂł do miasta szukajÂąc wydziaÂłu oÂświaty, a ja zacz¹³em szukaĂŚ mieszkania, lub domu w ktĂłrym moÂżna by zamieszkaĂŚ. ObszedÂłem caÂłe Osiedle ÂŁuÂżyckie. PiĂŞkne, Âładne domy i domki, wyposaÂżone, umeblowane, ale wszĂŞdzie na drzwiach byÂł napis „zajĂŞte przez Polaka". Miasto nie byÂło zniszczone przez dziaÂłania wojenne. Na ulicach peÂłno sowieckich ÂżoÂłnierzy, kradnÂących co siĂŞ daÂło, najchĂŞtniej radia i rowery. WrĂłciÂłem na stacjĂŞ kolejowÂą, wrĂłciÂł teÂż ojciec z wiadomoÂściÂą, Âże ma obj¹Ì szkolĂŞ w MarzeĂącu (Merzdorf). Potem nazwĂŞ zmieniono na Lubinicko. Po nas przyjechaÂł parokonnym wozem soÂłtys MarzeĂąca (byÂł mÂłynarzem w wiatraku). Nazwiska nie pamiĂŞtam.

PrzyjechaliÂśmy do budynku szkolnego, kompletnie zdewastowanego, bez mebli, bez wyposaÂżenia. OkazaÂło siĂŞ, Âże w tym budynku byÂł punkt opatrywania rannych. PeÂłno nieczystoÂści, sÂłomy. Jednym sÂłowem obraz nĂŞdzy i rozpaczy. Obok szkoÂły byÂł stary poniemiecki cmentarz, caÂły zaroÂśniĂŞty krzewami i drzewami, a za nim paÂłac niemieckiego byÂłego wÂłaÂściciela majÂątku. W paÂłacu ÂżoÂłnierze sowieccy, mieszkali, buszowali, niszczyli i co byÂło moÂżliwe za bimber sprzedawali przybywajÂącym z Wielkopolski szabrownikom. Nie mieliÂśmy mebli. Trzeba byÂło je „skombinowaĂŚ”.

Nocami ma³ym poniemieckim wózkiem przewozi³em z domu dawnego administratora niemieckiego ca³e wyposa¿enie do naszego mieszkania przy szkole. Dlaczego nocami? Proste. W tym czasie sowieccy ¿o³nierze byli tak pijani, ¿e nie pilnowali zagarniêtego dobytku. Ju¿ w sierpniu ojciec wraz z so³tysem robili spis dzieci, które mia³y rozpocz¹Ì naukê od 1 wrzeœnia 1945 r. Nauczycielowi przydzielono te¿ dzia³kê - dwa hektary ziemi (obecnie naprzeciwko cmentarza) i 100 arów ³¹ki, zapewniaj¹c konia i sprzêt do uprawiania. Maj¹c wtedy 16 lat uda³o mi siê zagospodarowaÌ te hektary, gdy¿ mieszkaj¹c przez ca³y okres wojenny na wsi nauczy³em siê ziemiê uprawiaÌ. Uratowa³o to nas przed g³odowaniem, bo u piekarza - nazywa³ siê Œwinka - za kilo m¹ki mo¿na by³o otrzymaÌ kilogram chleba. Kozê mieliœmy za pó³ litra bimbru od sowieckiego ¿o³nierza, wiêc nabia³ by³. By³y te¿ kury, kaczki i króliki hodowane przez matkê. Bardzo pomocnym przy pracach polnych i ¿niwnych by³ nasz s¹siad Pan Wojciechowski.

Przed paÂłacem w Lubinicku. 1949 r.

W Lubinicku powstaÂła szkoÂła tzw. „czteroklasĂłwka". Uczniowie zró¿nicowani, przewaÂżnie analfabeci. Trzeba byÂło zaczynaĂŚ wszystko od klasy pierwszej, Âżeby po roku szkolnym mogÂły juÂż uczĂŞszczaĂŚ do trzeciej (wiek), czy teÂż czwartej klasy. Brak ksi¹¿ek, zeszytĂłw, nawet brak kredy do pisania na tablicy, bardzo utrudniaÂły naukĂŞ i nauczanie. Po roku pracy w „czteroklasĂłwce" ojciec zostaÂł zatrudniony w liceum w ÂŚwiebodzinie, a naukĂŞ w szkole przejĂŞÂła moja matka Wiktoria majÂąca wyksztaÂłcenie pedagogiczne.

W 1949 roku wróci³ z Niemiec uprzednio wywieziony na przymusowe roboty mój brat Zdzis³aw, który po ukoùczeniu kursu pedagogicznego w Sulechowie zacz¹³ uczyÌ dzieci lubinieckie.

Rodzice przenieÂśli siĂŞ do ÂŚwiebodzina. JeÂżeli chodzi o mnie, to prowadzÂąc „gospodarstwo" w Lubinicku rozpocz¹³em naukĂŞ w gimnazjum w ÂŚwiebodzinie. ZdaÂłem do trzeciej klasy gimnazjum. Dyrektorem i zaÂłoÂżycielem byÂł prof. Witold ÂŻarnowski. WychowawczyniÂą naszej klasy, aÂż do matury, byÂła pani prof. Maria Malinowska, fizyki i matematyki uczyÂł nas Maciej To³œciuk (obecnie TuryĂąski). Lekcje odbywaÂły siĂŞ w godzinach popoÂłudniowych. W nocy wracaliÂśmy ze szkoÂły do Lubinicka. ByÂła obawa, Âże moÂżemy byĂŚ pobici przez ÂżoÂłnierzy sowieckich, zwÂłaszcza wieczorami, gdy pijani chodzili po ulicach ÂŚwiebodzina, dlatego do domu wracaliÂśmy ca³¹ grupÂą.

Poziom wiedzy uczniów by³ bardzo zró¿nicowany, klasy by³y przepe³nione (40-60 uczniów w jednej klasie), brak pomocy naukowych, ksi¹¿ek itp. Brak opa³u zmusza³ nas do zbierania drewna, co trzeci dzieù w zimie szko³a by³a ogrzewana.

A jednak ch³onêliœmy wiedzê, podziwialiœmy nasze cia³o pedagogiczne za cierpliwoœÌ i wyrozumia³oœÌ, ¿e niektórzy uczniowie nie mówili dobrze po polsku, byli ci¹gle poprawiani, a wspó³uczniowie pomagali im w wys³awianiu siê w naszym ojczystym jêzyku. Mnie by³o o tyle ³atwiej, ¿e oboje rodzice byli nauczycielami, a w okresie wojny uczy³em siê na tajnych kompletach nauczania, które prowadzi³ mój ojciec.

W miĂŞdzyczasie wstÂąpiÂłem do druÂżyny harcerskiej przy naszym gimnazjum (przed wojnÂą byÂłem zuchem z trzema gwiazdkami). Po zdaniu egzaminĂłw mÂłodzika, wywiadowcy i ĂŚwika, zostaÂłem skierowany przez Hufiec MiĂŞdzyrzecki na kurs druÂżynowych zuchĂłw do Karpacza w czasie ferii od 22 grudnia 1946 r. do 2 stycznia 1947 r., a po zdaniu egzaminĂłw mianowano mnie namiestnikiem do spraw zuchĂłw w Hufcu MiĂŞdzyrzeckim. W Lubinicku powstaÂła pierwsza i jedyna druÂżyna zuchĂłw. SkÂładaÂła siĂŞ z kilkunastu bardzo ambitnych i dobrze uczÂących siĂŞ chÂłopcĂłw szkoÂły lubinickiej. ProwadziÂłem z nimi zajĂŞcia przygotowujÂące ich do harcerstwa.

Latem 1948 r. ChorÂągiew Wielkopolska zorganizowaÂła obĂłz w Dziwnowie (01-30.08.1948 r.) - Dojazd do Dziwnowa wagonami towarowymi byÂł wielkim przeÂżyciem dla moich chÂłopakĂłw. Grupa moich zuchĂłw byÂła ozdobÂą kilkutysiĂŞcznej rzeszy harcerek i harcerzy obozujÂących w Dziwnowie. ByÂła to jedyna druÂżyna zuchĂłw i to z Lubinicka! Moim zastĂŞpcÂą w tym czasie byÂł harcerz Ludwik Zalewski, mĂłj kolega z klasy, w dalszym ciÂągu mieszkajÂący w ÂŚwiebodzinie. Na pewno wspomnienia o tym obozie sÂą w pamiĂŞci wszystkich uczestnikĂłw. Pierwszy raz zobaczyli morze czy woda naprawdĂŞ sÂłona? Poznali inny Âświat. Nauczyli siĂŞ dyscypliny, wydoroÂśleli. Czy im siĂŞ podobaÂł ich wĂłdz? A moÂże narzekali; Âże za duÂżo wymaga, Âże pobudka, Âże apel, Âże trzeba o oznaczonej godzinie byĂŚ na miejscu? Nie wiem. MoÂże odpowiedzÂą?

Zuchy na obozie w Dziwnowie. 1948 r.

W 1949 r. po zdaniu matury dostaÂłem siĂŞ na studia medyczne w Poznaniu. PoÂżegnaÂłem Lubinicko. ZostawiÂłem swoich zuchĂłw. Co siĂŞ z nimi dalej dziaÂło niech sami opiszÂą.

Obecnie bêd¹c na emeryturze (przepracowa³em jako lekarz 48 lat) z sentymentem wspominam te, dla mnie inne czasy. No có¿, cz³owiek wtedy by³ m³ody, pe³en pomys³ów na przysz³oœÌ pomimo, ¿e UB szala³o w naszym powiecie, przes³uchuj¹c i torturuj¹c inaczej myœl¹cych w swoim budynku przy ul. Ma³ej."

 

Wysiedlenie ludnoÂści niemieckiej z terenu Ziemi ÂŚwiebodziĂąskiej

DotÂąd ukazywaÂłem drogĂŞ, przeÂżycia, problemy i zaistniaÂłe sytuacje naszych dziadkĂłw, rodzicĂłw i najbliÂższych w ich exodusie na ZiemiĂŞ ÂŚwiebodziĂąskÂą. Wspomnienia te bĂŞdĂŞ kontynuowaÂł. Ale rĂłwnieÂż chciaÂłbym ukazaĂŚ - choĂŚby w maÂłym fragmencie - moment (formalny – wg dokumentacji urzĂŞdĂłw) wysiedlania ludnoÂści niemieckiej z tych terenĂłw.

Ofensywa styczniowa 'wojsk radzieckich na Wiœle spowodowa³a panikê i gwa³town¹ ewakuacjê urzêdów niemieckich. W pocz¹tkowym okresie poci¹gami i wozami ucieka³a bogatsza ludnoœÌ. Paniczna ucieczka z terenów pow. œwiebodziùskiego nasila³a siê, kiedy czo³gi radzieckie zbli¿a³y siê do poszczególnych miejscowoœci.

Na Ziemi Œwiebodziùskiej panika zaczê³a siê ju¿ 16-19 stycznia. Wyjecha³a wówczas czêœÌ inteligencji i bogatszych mieszkaùców miast i wsi. Masowa ucieczka zaczê³a siê dopiero po 29 stycznia 1945 r. Wojska radzieckie po wkroczeniu zasta³y wyludniony Œwiebodzin, w którym pozosta³o kilkuset bezradnych Niemców, opustosza³e wsie, a na polach i w lasach wyg³odnia³y i przemarzniêty inwentarz. Pozosta³a jedynie ludnoœÌ autochtoniczna, robotnicy przymusowi i czêœÌ biednej ludnoœci niemieckiej nie posiadaj¹cej warunków do ucieczki. Wiêcej ludnoœci niemieckiej zosta³o we wsiach. W powiecie œwiebodziùskim wg szacunkowych obliczeù zosta³o 25-30 % ludnoœci stanu przedwojennego.

Rz¹d polski, kieruj¹c siê polsk¹ racj¹ stanu, ju¿ w czerwcu 1945 r. podj¹³ decyzjê o przesiedleniu za Odrê czêœci ludnoœci niemieckiej wobec koniecznoœci przyjêcia przesiedleùców z terenów ZSRR. 26 czerwca 1945 r, generalny pe³nomocnik dla Ziem Odzyskanych og³osi³ zasady wysiedlania ludnoœci niemieckiej. Podlega³a jej ca³a ludnoœÌ niemiecka z okresowym zatrzymaniem niezbêdnych fachowców.

Niemcy mogli zabraĂŚ tyle bagaÂżu, ile mogli zabraĂŚ na wĂłzki. PrzewaÂżnie byÂły to wĂłzki czterokoÂłowe, drewniane, miniatura drewnianego wozu konnego. Byli zawiadamiani 24 godziny przed wysiedleniem. Dla starcĂłw i dzieci dostarczano furmanki lub samochody. Przesiedlenia ludnoÂści niemieckiej w poczÂątkowym okresie dokonywaÂło wojsko, a konkretnie 5 Dywizja Piechoty. Od czerwca do poÂłowy lipca z Ziemi Lubuskiej wywieziono 141 528 osĂłb.

Drugi etap przesiedlenia ludnoœci rozpocz¹³ siê po umowie poczdamskiej. W umowie tej dwa rozdzia³y dotyczy³y Polski: rozdzia³ IX ustala³ polsk¹ granicê zachodni¹ na Odrze i Nysie £u¿yckiej, a rozdzia³ XIII nak³ada³ na Polskê obowi¹zek przesiedlenia ludnoœci niemieckiej z ziem przyznanych Polsce do Niemiec pod nadzorem Sojuszniczej Rady Kontroli.

PoczÂątkowo przesiedlano NiemcĂłw jedynie do radzieckiej strefy okupacyjnej na podstawie umowy PRL z ZSRR z dnia 20 listopada 1945 r. Do strefy angielskiej zaczĂŞto przesiedlaĂŚ po porozumieniu z rzÂądem brytyjskim z dnia 14 lutego 1946 r. W wojewĂłdztwie (wtedy poznaĂąskim) akcjÂą wysiedleĂączÂą kierowaÂł wydziaÂł spoÂłeczno-polityczny. 19 sierpnia 1946 r. wojewoda poznaĂąski powoÂłaÂł Konrada Unruha na funkcjĂŞ komisarza ds. repatriacji ludnoÂści niemieckiej z Ziemi Lubuskiej, ktĂłry organizowaÂł, kierowaÂł i nadzorowaÂł akcjĂŞ wysiedleĂączÂą. W kaÂżdej gminie powoÂłano 7-10 osobowe komisje, ktĂłrych zadaniem byÂło sporzÂądzenie list i ustalenie kolejnoÂści wysiedlanych. ZdarzaÂły siĂŞ przypadki, Âże „przedsiĂŞbiorczy" osadnicy zatrudniajÂący ludnoœÌ niemieckÂą starali siejÂą ukryĂŚ, a tym samym nie dopuÂściĂŚ do ich rejestracji, czym utrudniali akcjĂŞ przesiedleĂączÂą.

Samo wykonanie przesiedlenia powierzono Paùstwowemu Urzêdowi Repatriacyjnemu. Nale¿a³o do niego utworzenie punktów zbiorczych, zabezpieczenie w ¿ywnoœÌ, opiekê medyczn¹, obs³ugê itp. Punkt zbiorczy na prze³omie lat 1945-1946 zlokalizowano w Kostrzynie n/O, a nastêpnie w Zielonej Górze dla kilku powiatów, w tym dla pow. œwiebodziùskiego i babimojskiego. W Zielonej Górze punkt zbiorczy znajdowa³ siê przy ul. Fabrycznej 11 i móg³ pomieœciÌ 2500 osób. W punkcie dzia³a³y komisje: weryfikacyjna i kontroli baga¿u. Wywo¿¹cym zabraniano wywo¿enia waluty obcej i polskiej, papierów wartoœciowych, dzie³ sztuki. Komisja weryfikacyjna mia³a za zadanie nie dopuœciÌ do emigracji autochtonicznej ludnoœci polskiej. 5 grudnia 1945 r. wstrzymano wysiedlanie do czasu przeprowadzenia weryfikacji i wznowiono wysiedlanie dopiero w drugiej po³owie 1946 r.

WedÂług spisu ludnoÂści z 14 lutego 1946 r. na Ziemi Lubuskiej znajdowaÂło siĂŞ zaledwie 17 478 osĂłb narodowoÂści niemieckiej. W pow. ÂświebodziĂąskim byÂło 1629 NiemcĂłw. Wysiedlenia kontynuowano do 1948 r. - wtedy to wywieziono ostatnich NiemcĂłw.

Wysiedlanie odbywa³o siê sprawnie i w miarê humanitarnie. Wahad³owe poci¹gi transportowe sk³ada³y siê z 55 wagonów towarowych, krytych, kolejno ponumerowanych. Wagony l i 55 przeznaczone by³y dla personelu polskiego i s³u¿by kolejowej, w wagonie 54 zgromadzona by³a ¿ywnoœÌ na 3 dni, wagony 25 i 26 wyposa¿one by³y w ³ó¿ka, poœciel, apteczki. Od jesieni wagony by³y zaopatrzone w piecyki ¿elazne i opa³. W poci¹gu takim mo¿na by³o umieœciÌ 1800 osób. Wed³ug instrukcji Ministerstwa Ziem Odzyskanych z 15 stycznia 1946 r, wyje¿d¿aj¹cy mia³ prawo wywieŸÌ 1000 marek niemieckich, ¿ywnoœÌ na 4 dni, sprzêt kuchenny, odzie¿, bieliznê, poœciel i przedmioty u¿ytku osobistego. Konwój sk³ada³ siê z oficera i 8 ¿o³nierzy KB W. Konwoje delegowano ka¿dorazowo z Poznania. Dla chorych organizowano poci¹gi sanitarne, z³o¿one z wagonów osobowych z zainstalowanymi ³ó¿kami. By³a te¿ tam kuchnia dla przygotowania posi³ków. Transporty kierowano do Tuplic i Wêgliùca, sk¹d wywo¿ono Niemców do strefy radzieckiej oraz tylko z Wêgliùca do strefy brytyjskiej.

WyjeÂżdÂżajÂący Niemcy pozostawiali z Âżalem swoje gospodarstwa dla przybywajÂących tutaj przesiedleĂącĂłw. ByÂł to moment zderzania siĂŞ kultur, obyczajĂłw a takÂże techniki. ÂŚwiebodzin miaÂł juÂż elektrowniĂŞ, telefony, wodociÂągi, kanalizacjĂŞ itp. U NiemcĂłw wyjazd ten wzbudzaÂł Âżal, Âże opuszczaĂŚ trzeba ziemiĂŞ gdzie spĂŞdzili dzieciĂąstwo, gdzie muszÂą pozostawiĂŚ groby najbliÂższych. Dla osadnikĂłw byÂła to „nowa ziemia", ktĂłra wg dÂługo powtarzanej opinii byÂła miejscem tymczasowego pobytu, skÂąd wczeÂśniej czy póŸniej, wrĂłcÂą na miejsce skÂąd przybyli.

Historia pokaza³a jednak, ¿e domniemana tymczasowoœÌ przeci¹ga³a siê z roku na rok, by w koùcu staÌ siê miejscem sta³ego pobytu.

Wykorzystano materiaÂły: Archiwum PaĂąstwowego i Instytutu Zachodniego w Poznaniu, Muzeum Regionalnego w ÂŚwiebodzinie,
Opracowanie UAM pod redakcjÂą Zygmunta Borasa.

MirosÂław Algierski.